De kredietcrisis & lessen van meester Jeroen Bosch

Over zondeval, hebzucht en verdoemenis en over hoop

Het spook van de kredietcrisis waart over de wereld en trekt ook over de lage landen. Analisten en journalisten spannen zich in om de oorzaken te vinden en schuldigen aan te wijzen. Financiële specialisten en politici zoeken naar uitwegen uit de ellende en een perspectief voor de toekomst. Critici wijzen op de samenhang met materialisme en verkwisting en met de minachting voor moeder aarde. Er wordt gewezen op de noodzaak van duurzame oplossingen. Burgers zoals ik zoeken naar hoop.

In het werk van de beroemde Bossche schilder Hieronymus van Aken ‘aka’ Jeroen Bosch, die leefde in de middeleeuwen van ca. 1450 tot 1516 vinden we allegorisch commentaar op de samenleving. Commentaar dat van toepassing was in de late middeleeuwen en dat ook nu, in de nasleep van de kredietcrisis, ook nog op zijn plaats is.

Precies zoals vandaag de dag onderzoeksjournalist Jeroen Smit en onheilsprofeten als journalist Willem Middelkoop wijzen op de corruptie, zelfverheerlijking en graaicultuur in de financiële wereld, legde Jeroen Bosch menselijk gedrag en zwakheden bloot in zijn schilderijen.
Natuurlijk leefde meester Bosch in een andere tijd. Toch zijn er ook parallellen te trekken tussen de late middeleeuwen en nu. Net als vandaag de dag waren politieke en bestuurlijke systemen in verandering. Wij hebben nu te maken met nieuwe verhoudingen binnen Europa en nieuwe verhoudingen tussen Oost en West. In de late middeleeuwen brokkelde het feodale stelsel en daarmee de macht van de adel af. Er was sprake van een toenemende verstedelijking in Europa en van zware economische crises. Waar vandaag de dag spanningen zijn tussen de joods-christelijke wereld en de Islamitische wereld, verdeelde in de late middeleeuwen de Honderdjarige Oorlog de westerse christenheid. Dat had een ongunstige invloed op de economie.

De Hooiwagen triptiek van Jeroen Bosch

Bosch bood niet alleen een commentaar op de toestand in de wereld maar toonde in zijn schilderijen ook hoopvolle perspectieven. In zijn beroemde triptiek ‘De Hooiwagen’, toont hij niet alleen de zondeval, de hebzucht in de middeleeuwen en de dreiging van het laatste oordeel. Hij laat zien dat het niet per se slecht hoeft af te lopen met zondaars en dat er redding is als zij op tijd ‘omzien’, hun zondige leven achter zich laten en de duivel, die helse hond, weerstaan.
Ook in onze tijd worden niet alleen analyses gemaakt van hoe het allemaal mis kon lopen. Er wordt vanuit die analyses ook hoop gegeven. Zo wees ver voor de kredietcrisis van 2008/2009 de Franse politicoloog, econoom en bankier Michel Albert al in 1991 op de gevolgen van het Angelsaksische kapitalisme. In 2010 is zijn alternatief van het Rijnlandse model voor velen een baken van hoop. De Duitse socioloog Ulrich Beck beschrijft het explosiegevaar van onze technologische samenleving en staat een her-ontwerp van de samenleving en de politiek voor. De Hongaars Amerikaanse miljardair en filantroop George Soros, die een vermogen verdiende op de beurs, strijdt tegen het marktfundamentalisme en zijn Open society instituut zet zich in de ontwikkeling van democratische samenlevingen met een verantwoordelijke overheid. In Nederland maakte oud PVDA politicus Willem Vermeend een analyse van de kredietcrisis en wijst op een uitweg via belastingen en investeringen in nieuwe technologie zoals geavanceerde windmolens.

Wat kan kunst nu betekenen voor onze samenleving, voor organisaties en hun klanten en voor individuele medewerkers? In ons dagelijks werk zijn wij gewoon om normen, waarden, ideeën, strategieën, problemen, probleemoplossingen en dilemma’s in woorden uit te drukken. Het is vaak lastig om verder te komen dan cliches en ronkende retoriek. Taal stelt ons niet altijd in staat om de impact van gebeurtenissen, dilemma’s en problemen goed te verwoorden. Kunst kan dan een aanvullende waarde hebben. Kunst kan ons uit de leunstoel van het luie denken halen. Kunst houdt ons een spiegel voor en is op die manier ook het geweten van onze cultuur. Zo spoort onze Bossche meester met zijn drieluik ‘De hooiwagen’ (1516) de kijker aan om op zijn tellen te letten. De hebzuchtigen hebben niet in de gaten dat zij in een schijnparadijs leven en dat zij op weg zijn naar de hel. Het paneel is een pleidooi voor een lerende instelling van overheden, organisaties en burgers. Het is een metafoor voor een indringend leerproces, voor niets ontziende analyses, reflecties en hoopvolle perspectieven. Een pleidooi dat bijna 400 na dato nog actueel is. Vandaag de dag zetten conceptuele kunstenaars zoals Marco Evarisstti en Orlan hun publiek op een provocatieve manier aan tot denken.

Ton Bruining
2010

KPC Groep is een adviesorganisatie met een rijke historie. Zij heeft zich bewezen het gebied van concept- en organisatieontwikkeling, projectontwikkeling en –ondersteuning en personeelsontwikkeling.

Dr. Ton Bruining is als senior adviseur werkzaam voor KPC
Groep in ‘'s-Hertogenbosch. Hij is initiatiefnemer van “Kunst mest voor organisaties”. In zijn onderzoek, in zijn advieswerk en in zijn leven weet hij zich geïnspireerd door beeldende kunst, architectuur, cinema, theater en literatuur.

Literatuur
Albert, M. (1991) Capitalisme contre capitalisme. Paris: Editions du seuil.
Beck, U. (1997) De wereld als risicomaatschappij. Amsterdam: De Balie
Boon, M. & P. H. Steenhuis (2009) Kunst in ander perspectief. Rotterdam: Lemniscaat
Bruining, T. (2011) The credit crunch and art - hope and despair (in production)
Bruining, T. (2008) Kunst mest voor organisaties. ’s-Hertogenbosch: Mathesis (2008)
Bruyn, E. de (2001) De vergeten beeldentaal van Jheronimus Bosch. Leeseditie van het gelijknamige proefschrift. ’s-Hertogenbosch: Adr. Heinen.
Soros, G. (2009) The Crash of 2008 and What it Means: The New Paradigm for Financial Markets. Public affairs Publishers
Vorst, R. van der (2009) Hoop. Amsterdam: Nieuw Amsterdam
Vermeend, W. (2009) De kredietcrisis en hoe we er sterker uit kunnen komen. Amsterdam: Lebowski.